Διαδικτυακή συνομιλία με τον Δήμο Χλωπτσιούδη για το έργο και τα όρια της κριτικής της τέχνης

Διαβάζοντας πρόσφατα μια ανάρτηση σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης του γνωστού ποιητή και κριτικού Δήμου Χλωπτσιούδη  για τη στάση του κοινού και τον ρόλο του κριτικού  απέναντι σε αυτό που προωθείται ως σύγχρονη τέχνη, έλαβα το θάρρος να σχολιάσω το κείμενο και ,κατά έναν τρόπο, να προκαλέσω τον αξιόλογο αυτό άνθρωπο σε έναν ιδιότυπο διάλογο σχετικά με το έργο , τον στόχο και τα όρια της κριτικής της τέχνης .Παραθέτω τη "συνομιλία" μας ,η οποία ενδέχεται να συνεχιστεί 

Δήμος Χλωπτσιούδης 

Το μετανεωτερικό κοινό έχει εκπαιδευτεί να στέκει αχόρταγο απέναντι στις υπερβολές και το παράδοξο. Αυτή η στάση, ακόμα και στο "υποψιασμένο" κοινό, είναι συνειδητή. Εκφράζει μια άρνηση/καταγγελία απέναντι σε αυτό που ονομάζουμε "υψηλή τέχνη". Έτσι η αποδοχή του γκροτέσκο λειτουργεί ως εργαλείο επανακαθορισμού (ή αυτοεπιβεβαιωσης) μιας πολιτισμικής ταυτότητας και ως μέσο κοινωνικής διαφοροποίησης. Στην πραγματικότητα η εισαγωγή των στοιχείων της pop art στην τέχνη, αναδεικνύοντας το καθημερινό ως αισθητικό αντικείμενο, καταργεί τις διακρίσεις μεταξύ εμπορικής και υψηλής τέχνης. Θολώνει το αισθητικό κριτήριο με αποτέλεσμα ακόμα και εξαιρετικοί καλλιτέχνες/κριτικοί και αναγνώστες/θεατές να αγκαλιάζουν εύπεπτες και ανούσιες (=ξεχνιούνται πολύ γρήγορα) δημιουργίες.

Κι εκεί ακριβώς μπαίνει ο ρόλος της κριτικής. Όχι ως δικαστή (μου αρέσει/δεν μου άρεσε), αλλά ως φορέα κριτικού λόγου που συγκρούεται εκ-κεντρι-κά με την τυποποίηση και τη δηθενιά, με τον εξουσιαστικό λόγο και την εμπορευματοποίηση, και αναζητά αισθητικές προτάσεις που αντιτάσσονται στο κιτς, στον αισθητικό συγκρητισμό που αγοράζουμε καθημερινά νοθεύοντας τελικά τις αξίες του ανθρωπισμού και αναδεικνύοντας σε παράγοντα αποφάσεων ένα κοινό που συχνά σκέφτεται απ-άνθρωπα. 

Τι δουλειά έχει να διαβάσει το δικό μου δημιουργικό έργο ένας ρατσιστής; Πώς θα αναδείξει ένα έργο τον ρόλο των φύλων όταν καταντά κωμωδία και φάρσα ένα κείμενο που στόχευε να προβάλλει το γυναικείο φύλο και υποβιβάζει τα εσωτερικά του βαθύτερα μηνύματα;

Έχουμε εθιστεί σε αντι-ανθρωπιστικές ερμηνείες που δημιουργούν τυποποιημένες καρικατούρες (βλ. Σεφερλής) και τις θεωρούμε πια δεδομένες χωρίς να τις κρίνουμε.

Κώστας Τσιαχρής 

Κύριε Χλωπτσιουδη , ομολογώ ότι πολλές από τις επισημάνσεις σας για τη στάση του κοινού και τη λειτουργία της κριτικής  απέναντι στο αισθητικό φαινόμενο με βρίσκουν σύμφωνο. Ωστόσο, το κείμενό σας αποτέλεσε την αφορμή ,για να επανέλθουν στο μυαλό μου  ορισμένοι  προβληματισμοί στους οποίους δεν έχω κατορθώσει ακόμη να δώσω μια ικανοποιητική απάντηση . Σε καμία περίπτωση, βεβαίως, δε θα ήθελα να δοθεί η εντύπωση ότι αμφισβητώ  την πειστικότητα των παρατηρήσεων σας. Ο σκοπός μου  είναι να προκληθεί ένας γόνιμος διάλογος για τον ρόλο του κριτικού και ενδεχομένως τα όρια μέσα στα οποία δύναται ή πρέπει αυτός να βαδίζει .Ας γίνω πιο συγκεκριμένος.

Περιγράφοντας το έργο του κριτικού εν πολλοίς θεωρείτε ότι  αυτός τάσσεται στο στρατόπεδο του  αληθινά ωραίου ,ότι αγωνίζεται ενάντια στη φαινομενικότητα  και την προσποίηση , και συνεπώς γίνεται συμπρωταγωνιστής ( μαζί με τον καλλιτέχνη ) σε μια προσπάθεια αισθητικής αναβάθμισης τόσο της τέχνης όσο και του κοινού . Σε αυτό το σημείο ,λοιπόν ,αναρωτιέμαι  μήπως  η προσπάθεια αυτή οδηγεί τον κριτικό στην  υιοθέτηση μιας απόλυτης και ίσως υπεροπτικής  αντίληψης, η οποία ,κατά κάποιον τρόπο , τον τυφλώνει μέσα στην ακρότητα της και δεν του επιτρέπει να σκύψει στα έργα που δεν πληρούν τους όρους μιας αισθητικής τελειότητας .Με άλλα λόγια , αναρωτιέμαι μήπως ο κριτικός ,κυνηγώντας το αισθητικό του ίνδαλμα , χάνει μερικές φορές τον προσανατολισμό του και απορρίπτει ως μέτρια ή κακά τα έργα που δεν ανταποκρίνονται στις διαστάσεις αυτού του ινδαλματος. Θα μου πείτε ,βέβαια , ότι η συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί  ενδεχόμενο και περιπτωσιακο   ολισθημα που δεν απομυθοποιεί τον αγώνα και την αγωνία του κριτικού για την αναζήτηση του υψηλού. Επιπλέον, αναρωτιέμαι μήπως η στράτευση του κριτικού στο αισθητικό ιδεώδες τον  μετατρέπει σε ένα είδος κήρυκα , ιεραποστόλου ή και προπαγανδιστή του αληθινά ωραίου .Και θα με ρωτήσετε  ,δικαιολογημένα , ποιο είναι το μεμπτό σε αυτή τη μετατροπή .Ίσα ίσα αυτό δεν πρέπει να είναι το ζητούμενο; Δηλαδή ο κριτικός ,με την ευαισθησία και την υψηλή μόρφωση που τον διακρίνουν , να διαφωτίζει το καλλιτεχνικά απαίδευτο κοινό και να το βοηθά να στραφεί στην πηγή του φωτός . Ειλικρινά , δεν ξέρω να σας απαντήσω . Ένα μυστηριώδες κομμάτι του εαυτού μου , ένα αντι-πρεπει , μου λέει για σκέψου το καλύτερα , αυτό θέλουμε από τον κριτικό ; Να μας υποδείξει πόσο ακαλλιέργητοι , ποσο δεμένοι με το ευτελές είμαστε ,ποσό εγκλωβισμένοι στην τυραννία του πλασματικού ; Ή μήπως θέλουμε έναν κριτικό-ελεύθερο πνεύμα , που δε θα σηκώνει το δάχτυλο αλλά θα σκάβει με τα  νύχια μέσα στο έργο , θα το παρατηρεί στα σωθικά του, θα το συλλαμβάνει με το νου ,με τις αισθήσεις και με το ένστικτο, θα το ξεγυμνώνει , θα εντοπίζει με ευθυκρισία και χωρίς κακεντρέχεια  τις πληγές του , θα αποτιμά χωρίς υπερβολές τις αρετές του ; Και πάλι δεν ξέρω να σας πω με σιγουριά.Το μόνο σίγουρο , και αυτό που με ενοχλεί αληθινά , είναι ότι η κριτική έχει καταντήσει τα τελευταία χρόνια συστηματική άσκηση εκθειασμου του κρινόμενου έργου .Σα να μη βλέπει ο κριτικός παρά μόνο  ανθακια μέσα στο έργο .Σα να αποφεύγει τα αγκάθια , για να μην τρυπήσει τα κρινοδαχτυλα του.Με τιμή 

Δήμος Χλωπτσιούδης 

Για μένα ο/η κριτικός δεν αναζητά το ωραίο. Αυτό είναι υπερβολικά δύσκολο και δεν αντέχει στον χρόνο (η υποκειμενικότητα στο χρόνο της αισθητικής). Ο κριτικός για μένα οφέιλει να αναζητά το νέο, τον πειραματισμό, την ιδιαίτερη αισθητική πρόταση (είτε του αρέσει σε πρώτη ματιά είτε όχι).

Δεν αναζητά κάποιο αισθητικό ιδεώδες, αλλά συμμετέχει στη διαμόρφωση ενός κριτικού λόγου που αντιτάσσεται στον εξουσιαστικό λόγο της στερεοτυπικής και τυποποιημένης γλώσσας (πχ μαζική λογοτεχνία). Εκεί ακριβώς εντοπίζω το ελεύθερο πνεύμα (που λέτε) και κυρίως τον ρόλο του ως δημόσιου διανοούμενου που παρεμβαίνει στον πόλεμο των ιδεών με το έργο του (κριτικό ή δημιουργικό)

Κώστας Τσιαχρής 

Θα μου επιτρέψετε να σας θέσω την εξής ερώτηση .Λέτε ότι ο κριτικός οφείλει να αναζητά το νέο ,το πρωτοποριακό, το αδοκιμαστο . Αυτή , λοιπόν, η ιδιαίτερη αισθητική πρόταση δε θα έχει αναγκαστικά έναν προσδιορισμό; Μπορεί να είναι ωραία , μέτρια ή κακή ή να ανταποκρίνεται σε οποιαδήποτε άλλη αισθητική διαβάθμιση , υποκειμενικη ή κατά το δυνατόν αντικειμενική .Επομένως , τον κριτικό τον ενδιαφέρει σε αυτόν τον πειραματισμό το ωραίο ,το μέτριο ή το κακό ; Και λέω "τον ενδιαφέρει", γιατί χρησιμοποιείτε  το ρήμα "αναζητεί" .Τι αναζητεί ,επομένως , ο κριτικός σε αυτή τη νέα πρόταση ; 'Η μήπως επιδιώκει απλώς να περιγράψει αυτό το πρωτοφανέρωτο, χωρίς να τον ενδιαφέρει αν έχει κάποιον ποιοτικό προσδιορισμό; Αν όμως δεν υπάρχει αυτός ο ποιοτικός προσδιορισμός, τότε αυτό μπορεί να σημαίνει ότι τον ενδιαφέρει ακόμη και το αισθητικά ευτελές ; Άρα , μήπως στην περίπτωση αυτή θα ήταν καλύτερα αντί του ρήματος  "αναζητεί " να χρησιμοποιούμε τα ρήματα  " παρατηρεί", "καταγράφει" ,"αποτυπώνει" ; Τι λέτε ; 

Δήμος Χλωπτσιούδης 

Το ζήτημα είναι να έχει κάποιος μια δική του αισθητική πρόταση. Και επιμένω επειδή το +90% αναμασούν τα ήδη τετριμμένα αδυνατώντας (ή φοβούμενοι) να οδηγηθούν σε πειραματισμούς. Καθώς η αισθητική και ο γλωσσικός πειραματισμός εκφράζουν ιδεολογία, σχεδόν αναπόδραστα θα έχουν αντιεξουσιαστική κατεύθυνση. 

Το ωραίο είναι εκ των πραγμάτων υποκειμενικό και επηρεάζεται από πλήθος στοιχείων, οπως η αισθητική καλλιέργεια, η αναγνωστική εμπειρία, η δεκτικότητα στο νέο, η αθροιστικά οι "ορίζοντες προσδοκίας". 

Ο ποιοτικός προσδιορισμός τίθεται στην πρότασή μου, όχι με τη συμβατική έννοια του αισθητικά ωραίου, αλλά με τη δυναμική πορεία σύγκρουσης με το τυποποιημένο. Για μένα στόχος της τέχνης σήμερα είναι η σύγκρουση με τη μαζική κουλτούρα, με τα στερεότυπα και η συμμετοχή της στον πόλεμο των ιδεών. Το ωραίο περιορίζεται απλά σε μια λογική ηδονής.

Και δεν αναφέρομαι σε μία κριτική προσέγγιση, σε μία αποϊδεολογικοποιημένη βιβλιοπαρουσιαση, αλλά σε κείμενα που εκφράζουν έναν κριτικό λόγο και μέσα στην τέχνη θέτουν ζητήματα ιδεολογίας (ταυτότητα, ρόλος των φύλων κτλ).

Κώστας Τσιαχρής 

Με συγχωρείτε που έχω απορίες ,αλλά αν δε σας κάνει κόπο διευκρινιστε μου κάποια σημεία της απάντησης σας .Μέσα από αυτή την ανταλλαγή απόψεων εγώ τουλάχιστον μαθαίνω πολλά . 1. Γράφετε " το ζήτημα είναι να έχει κάποιος μια δική του αισθητική πρόταση.Και επιμένω επειδή το +90% αναμασούν τα ήδη τετριμμένα αδυνατώντας (ή φοβούμενοι) να οδηγηθούν σε πειραματισμούς." : εννοείτε ο καλλιτέχνης , ο κριτικός ή αμφότεροι ; 2. Με ποιο σκεπτικό θεωρείτε ότι ο ιδεολογικός χρωματισμός της αισθητικής και του γλωσσικού πειραματισμού οδηγεί αυτομάτως στην ανατροπή , στην "αντιεξουσιαστικη κατεύθυνση" (Θα σας ήμουν ευγνώμων ,αν μου εξηγούσατε , γιατί εγώ πιστεύω ότι δεν αρκούν  ο οποιοσδήποτε ιδεολογικός χρωματισμός  ή η οποιαδήποτε εκφραστική καινοτομία για αυτή την αισθητική επανάσταση ,για την οποία μιλάτε .Ίσως δεν αντιλαμβάνομαι κάτι σωστά  ) 3.Η σύγκρουση με το τυποποιημένο ή τη μαζική κουλτούρα θα έχει ως αντιπρόταση ποιο πράγμα ; Θα μπορούσαμε ίσως να το προσδιορίσουμε ή κατά τη γνώμη σας αυτό θα υπονόμευε την ίδια την πράξη της ανατροπής ;  Εννοώ τον εκ των προτέρων καθορισμό  αυτής της νέας αισθητικής πρότασης. Και εκτός αυτού , επειδή βλέπω ότι επιμένετε στην εκπαραθύρωση (ίσως λίγο υπερβολική λέξη ) του ωραίου από τη στόχευση της κριτικής, η ίδια η έννοια της ανατροπής , της αποκαθήλωσης , της αμφισβήτησης δεν  εμπεριέχει ,έστω και υποδόρια , μια προσπάθεια απομάκρυνσης από κάτι που θεωρείται αισθητικά τελματωμενο , νεκρό ,άσχημο ; Και ως εκ τούτου , και πάλι μέσα από την αντιεξουσιαστικη πάλη με το αισθητικά παγιωμένο , δεν υπολανθανει η επιθυμία (ή ηδονή ,όπως την ονομάζετε ) ενός άλλου ωραίου , ενός πρωτόγνωρου (ή όπως θέλετε εσείς ) ωραίου ; 4. Κι αν τώρα όντως ξεφύγουμε από το στενό πλαίσιο της κριτικής αποτίμησης ενός συγκεκριμένου έργου τέχνης και μιλήσουμε για τη γενικότερη λειτουργία της κριτικής , όπου ο κριτικός κοιτάζει κατά μέτωπο το ίδιο το πρόσωπο  της τέχνης , πώς μπορούμε ,κατά τη γνώμη σας, να εξαιρέσουμε ή -για να μην είμαι τόσο αυστηρός στη διατύπωση μου- να αποδυναμώσουμε τη σημασία του ωραίου κατά την οποιαδήποτε στόχευση μας ,είτε αυτή λέγεται  "ξεθεμελιωμα" και  "ανορθοδοξια" είτε " συμβατική προσέγγιση " και "βελούδινη επανάσταση" ; Με λίγα λόγια , η ίδια η φύση της τέχνης ,ακόμη και στην περίπτωση που αποτυπώνει κάτι φρικαλεο (π.χ. ένα έγκλημα ) ,δε γεννά μέσα μας την ηδονή ενός ωραίου ; Και κατά παραλληλία , και η κριτική δεν επιδιώκει να αναδείξει την ηδονή του ωραίου που δοκιμάζει  ο κριτικός ,κατά την περιήγησή του στο έργο ή στην ίδια την τέχνη ;