Διονύσης Γιατράς "Πολιτισμός"

Πολιτισμός, πόλις, πολίτης, πολιτισμένος, πολιτισμένος πολίτης στην πολιτισμένη πόλη…

   Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο πλαίσιο του πολιτισμού παράγονται οι απαιτούμενες συνθήκες για το πέρασμα στο αρνητικό του. Πιο συγκεκριμένα το γεγονός ότι ο ίδιος ο πολιτισμός πλαισιώνει και θέτει τα όρια για οποιαδήποτε αντίδραση εναντίον του. Ο εφησυχασμός στο άκουσμα εξεγέρσεων, επεισοδίων, συγκρούσεων, διαπληκτισμών και γενικότερων εντάσεων παρουσιάζεται για να επιβεβαιωθεί το γεγονός της ένταξης στην ασφαλή σφαίρα του πολιτισμού, της κοινωνικής ευταξίας και της διαπροσωπικής αρμονίας. Πόσες φορές όμως η επιθετικότητα, η καταστροφικότητα, η ορμή και τα πάθη φαίνονται να διαμορφώνουν καταστάσεις, κάνοντας προφανές το αρνητικό του πολιτισμού; Πόσες φορές ένα γεγονός μεμονωμένο ή συνεχόμενο μαρτυρεί ότι κάθε αίσθηση ασφαλείας εντός του πολιτισμικού συμβολικού μωσαϊκού, αποδυναμώνεται;

     Σε μία οντότητα που στόχο έχει τη διατήρηση και τη βελτίωση της ζωής σε σημείο να μη νοείται ούτε θεωρητικά ούτε πρακτικά η οντότητα της ζωής εκτός της αντίστοιχης οντότητας του πολιτισμού , τι σημαίνουν ενέργειες αυτοκαταστροφής και καταστροφής σε κατά τα άλλα πολιτισμένα κοινωνικά πλαίσια; Τι σημαίνει η υπονόμευση της ζωής σε πλαίσια φτιαγμένα για τη διατήρησή της; Αλλά το πιο ενδιαφέρον κι επίσης τρομακτικό είναι η εν πολλοίς ευχάριστη αίσθηση που αφήνει η καταστροφή ή η αυτοκαταστροφή. Η ίδια η υπονόμευση της ιδέας της ζωής από το ζωντανό ον. Ένα συναισθηματικό ξέσπασμα προσφέρει ανακούφιση πολλές φορές με καταστροφικές συνέπειες για μία σχέση ή για την μέχρι εκείνη τη στιγμή κοινωνική εικόνα του υποκειμένου. Στη σημερινή θεωρία, που παράγεται εντός του πολιτισμού έχουμε δύο ορμές: την ορμή της ζωής (drive of life), στην οποία περιλαμβάνεται η σεξουαλικότητα, ο έρωτας και κάθε ζωτική δραστηριότητα δημιουργώντας τη σύνθετη φύση του ανθρώπινου όντος και την ορμή του θανάτου (drive of death), η οποία στόχο έχει να επαναφέρει όλα τα ζωντανά όντα στην προγενέστερη κατάσταση της ανυπαρξίας. Τα δύο είδη των ορμών, εμπνεύσεις του Freud, παρά την όποια εγκυρότητα ή μη εγκυρότητα αντανακλούν το πολιτισμικό πλαίσιο της νεωτερικότητας και του ουμανιστικού συμβολικού πλαισίου. Στηριγμένες σε μία βιολογίζουσα αντίληψη περί της αντικειμενικής και κυρίως φυσικής υπόστασης της ζωής και του θανάτου αλλά με στοχευμένο περιεχόμενο, καθώς επιτελούν ένα σκοπό που είναι η απεμπλοκή από τους φόβους ως προς τη διαχείριση του φαινομένου της ζωής και του θανάτου, οι έννοιες αυτές μας δίνουν κάποια ιδεατά θεμέλια για τη φύση της ύπαρξής μας μέσα στον πολιτισμό. Όπως η επιθυμία της ζωής βρίσκει το αρνητικό της στην επιθυμία του θανάτου έτσι και η ανθρώπινη δημιουργία στον πολιτισμικό καμβά βρίσκει το αρνητικό της στην ανθρώπινη καταστροφή.

      Μία παρόμοια ιδέα συναντάται στον Ευριπίδη και στην τραγωδία Βάκχαι. Εδώ ο βασιλιάς της Θήβας Πενθέας προσπαθεί να απαγορεύσει τη λατρεία του Διονύσου, ο οποίος λατρεύεται στο φυσικό περιβάλλον προκειμένου να διατηρήσει την ασφάλεια και την τάξη εντός της πόλεως. Πέραν του κανονιστικού χαρακτήρα της ενέργειας αυτής ο Πενθέας χαρακτηρίζεται από το φόβο της λατρείας του Διονύσου. Οι γυναίκες που συμμετέχουν στη λατρεία του γιου της Σεμέλης διακρίνονται από τα φλογισμένα μαλλιά τους και από την αίσθηση μανιακής έξαρσης που τις διακατέχει, το μαιναδισμό. Ο φόβος αυτός δείχνει ένα παράδοξο φαινόμενο. Η ασφάλεια του πολιτισμού στηρίζεται στα ανασφαλή θεμέλια της ανθρώπινης φύσης. Η ανεξέλεγκτη ρευστότητα της φυσικής, μανιακής, άλογης κατάστασης, που περιβάλλει ως φυσικό τοπίο λατρείας την πόλη, λειτουργεί ως αθέατη όψη της ανθρώπινης οντότητας. H προσπάθεια του Πενθέα να απαγορεύσει τη λατρεία του Διονύσου έχει ως αποτέλεσμα το θάνατό του από τη μητέρα του, η οποία βρίσκεται σε κατάσταση παροξυσμού και ασυνειδησίας ως απόρροια της διονυσιακής επιρροής. Η δύναμη του Διονύσου εκθειάζεται από τον τραγικό ποιητή με τρόπο πασιφανή. Η διαλεκτική μεταξύ των δύο διαστάσεων (πολιτισμού και μη πολιτισμού) δεν υφίσταται όμως. Η τελική φράση της τραγωδίας είναι:

Άγνωστο τέλος δίνουν στα πράγματα οι θεοί

Εκείνα που έγιναν δεν ήταν για να γίνουν

Κι εκείνα που ήταν για να γίνουν δεν έγιναν ποτέ

    Η σύνδεση δεν υπάρχει. Ο πολιτισμός είναι εξ ορισμού οριοθετημένος όπως η πόλη των Θηβών. Οι μαινάδες πάντα θα βρίσκονται στην αντίπερα όχθη παίζοντας το ρόλο της παλίρροιας που τρώει σιγά-σιγά τα βράχια της κοινωνικής μας ασφάλειας. Οι δύο ζωτικές ορμές της ανθρώπινης φύσης στη σκέψη του Freud γίνονται - ήταν μία στη σκέψη του Ευριπίδη. Τάξη και χάος σε μία άνιση ισορροπία.

Διονύσης  Γιατράς  2013